Χρονικό
της Πρωτοχρονιάς – Η βασιλόπιτα - Οι καλένδες
Β΄ μέρος
του
Κωνσταντίνου Αθ. Οικονόμου δασκάλου
Στο
πρώτο μέρος αναφερθήκαμε στην έννοια
της χρονολόγησης από εποχή σε εποχή. Ας
δούμε σήμερα τι λένε και άλλοι πολιτισμοί
για την έννοια του χρόνου και την
πρωτοχρονιά:
ΛΑΟΙ
ΤΟΥ ΕΙΡΗΝΙΚΟΥ:
Στους Μαορί της Νέας Ζηλανδίας
η ηλιακή ανατολή των Πλειάδων (Matariki)
σηματοδοτεί
την αρχή του νέου έτους (περίπου τον
Ιούνιο). Το Νέο Έτος για τη φυλή Μαπούτσε,
σηματοδοτείται από τις Πλειάδες
(Ngauponi),
που
χρονικά κοντά με τη “νέα ανατολή"(το
νέο έτος των Μαπούτσε), θα κάνoυν για
λίγο την εμφάνισή τους στα ανατολικά
την αυγή, κοντά στο τέλος της άνοιξης.
Η ηλιακή ανατολή των Ngauponi (Πλειάδες),
δηλαδή οι εμφάνισή τους στον ορίζοντα
περίπου μια ώρα πριν την ανατολή του
ήλιου, και περίπου 12 μέρες πριν το
χειμερινό ηλιοστάσιο (που στο νότιο
ημισφαίριο είναι τον Ιούνιο), αναγγέλει
το το νέο έτος.
ΑΙΘΙΟΠΙΚΟ
ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ:
Το
κύριο ημερολόγιο που χρησιμοποιείται
στην Αιθιοπία, αποτελεί το λειτουργικό
έτος των Χριστιανών και στη γειτονική
Ερυθραία (Ορθόδοξη Εκκλησία). Βασίζεται
στο παλαιότερο Αλεξανδρινό ή Κοπτικό
ημερολόγιο, που κι αυτό βασίζεται στο
ακόμα παλαιότερο αιγυπτιακό ημερολόγιο,
αλλά όπως και το Ιουλιανό ημερολόγιο,
προσθέτει μια ημέρα κάθε τέσσερα έτη
χωρίς εξαίρεση. Κάθε έτος αρχίζει στις
29 ή 30 Αυγούστου του Ιουλιανού ημερολογίου.
Το χάσμα επτά με οκτώ ετών μεταξύ του
αιθιοπικού και Γρηγοριανού ημερολογίου
προέρχεται από εναλλακτικούς υπολογισμούς
στη προσπάθεια του καθορισμού της
ημερομηνίας του Ευαγγελισμού της
Θεοτόκου. Όπως το κοπτικό ημερολόγιο,
και το αιθιοπικό έχει δώδεκα μήνες 30
ημερών, συν πέντε ή έξι επαγόμενες ημέρες
(συνήθως αποκαλούνται ως ένας δέκατος
τρίτος μήνας). Επιπλέον, οι μήνες του
αρχίζουν τις ίδιες ημέρες με εκείνες
του κοπτικού ημερολογίου, αλλά έχουν
διαφορετικά ονόματα. Η πρώτη ημέρα του
αιθιοπικού/Ge'ez έτους, 1η Mäskäräm, για έτη
μεταξύ 1901 και 2099, είναι συνήθως 11 ή 12
Σεπτεμβρίου (γρηγοριανό). Το
Enkutatash είναι η λέξη για το αιθιοπικό νέο
έτος στην επίσημη γλώσσα της Αιθιοπίας,
την αμχαρική, ενώ καλείται Κύρια Επέτειος
στη γλώσσα της ερυθραϊκής ορθόδοξης
εκκλησίας. Το αιθιοπικό ημερολογιακό
έτος 2005 άρχισε στις 11 Σεπτεμβρίου 2012.
ΕΤΟΣ
ΑΠΟ ΚΤΙΣΕΩΣ ΚΟΣΜΟΥ:
Γύρω
στο 400 μ.Χ., ένας Αλεξανδρινός μοναχός,
ο Πανόδωρος, υπολόγισε την ημερομηνία
της δημιουργίας, στις 29/8/5493 π.Χ. Μετά τον
6ο αιώνα μ.Χ., ο υπολογισμός αυτός
χρησιμοποιήθηκε από τους Αιγύπτιους
και Αιθίοπες (Αξουμίτες) χρονολόγους.
Ο μοναχός Αννιανός ο Αλεξανδρεύς
υπολόγισε κι αυτός, με βάση στοιχεία
της Παλαιάς Διαθήκης το έτος κτίσεως
κόσμου, αλλά προέκρινε ως Πρωτοχρονιά
την 25η Μαρτίου. Έτσι κατ' αυτόν η ημερομηνία
Κτίσεως Κόσμου τοποθετείται στις
25/3/5492 π.Χ.
ΟΙ
ΡΩΜΑΪΚΕΣ ΚΑΛΕΝΔΕΣ ΚΑΙ ΤΑ ΚΑΛΑΝΤΑ :
Καλένδες
ή
Καλάνδες (calendae,
Kalendae)
ονομάζονταν
οι πρώτες ημέρες των ρωμαϊκών μηνών,
δηλαδή η αντίστοιχη "νουμηνία"
των Ελλήνων (σημερινή πρωτομηνιά). Επίσης
γνωστή είναι και η αρχαία παροιμία "ες
τας ελληνικάς καλένδας εξοφλείν"
(ad graecas calendas solvere) που λέγονταν επί χρεών
διαρκώς μη εξοφλημένων, επειδή στους
ελληνικούς μήνες δεν περιλαμβάνονταν
καλένδες. Αργότερα και η παροιμία
"παραπέμπειν
εις ελληνικάς καλένδας"
αφορούσε για κάθε αναβαλλόμενο ζήτημα
ή υπόσχεση.
Την έναρξη κάθε μήνα ανήγγειλλε από το
Καπιτώλιο ο Αρχιερέας κατά την είσοδο
της νέας Σελήνης, με τη φράση: "Calo
Juno novella".
Από τη λέξη δε Calo (= καλώ, ονομάζω) δόθηκε
η ονομασία Καλένδες και αφορούσε μια
περίοδο των πρώτων ημερών του μήνα. Αυτή
η περίοδος ήταν πενθήμερος (quintana) ή
επταήμερος (septimana) ανάλογα με τη διάρκεια
της νέας σελήνης. Πενθήμερες λοιπόν
ήταν οι Καλένδες όλων των μηνών πλην
του Μαρτίου, Μαΐου, Ιουλίου και Οκτωβρίου.
Στις Καλένδες
γινόντουσαν εορτές προς τιμή των θεών
Ήρας και Ιανού. Από αυτές περιφημότερες
ήταν οι Καλένδες του Ιανουαρίου, (calendae
Januariae) επειδή γιορτάζονταν και η έλευση
του νέου χρόνου. Κατά τη διάρκεια των
Καλενδών αυτών γίνονταν αμοιβαίες
επισκέψεις συγγενών και φίλων με
ανταλλαγή δώρων των λεγόμενων strena
(κυρίως μέλι, ξερά σύκα και χουρμάδες)
ως και μικρών νομισμάτων. Επίσης πρόσεχαν,
στη διάρκεια αυτών, τις εκφράσεις τους
και τις κινήσεις τους ώστε να μη αποβούν
κακοί οιωνοί στο νέο έτος. Περίφημες
επίσης ήταν και οι Καλένδες του Μαρτίου
(7ήμερες) όπου τελούνταν τα Ματρονάλια.
Στη
Βυζαντινή Αυτοκρατορία Καλένδες κλήθηκαν
οι κατά την 1η Ιανουαρίου εορτές και
πανήγυρεις των "Εθνικών", πολλές
των οποίων διατηρήθηκαν και από τους
Χριστιανούς. Όμως η Στ΄Οικοουμενική
Σύνοδος (662) καταδίκασε τις εορτές αυτές
με το 62ο Κανόνα της όπου ορίζεται: "Τας
ούτω καλουμένας Καλάνδας και τα λεγόμενα
Βοτά και τα καλούμενα Βρουμάλια και την
εν πρώτη του Μαρτίου επιτελουμένην
πανήγυριν, καθάπαξ εκ της των πιστών
πολιτείας περιαιρεθήναι βουλόμεθα".
Προ
αυτού του κινδύνου να διακοπεί το έθιμο
οι πιστοί εισήγαγαν δημοτικά ευχητικά
τραγούδια για τις ταυτόχρονες θρησκευτικές
εορτές και έτσι το έθιμο συνεχίζει και
σήμερα με την από τότε νέα ονομασία
"Κάλαντα".
Η
ΒΑΣΙΛΟΠΙΤΑ:
Το
έθιμο της βασιλόπιτας προέρχεται από
εκείνο το τελούμενο στην αρχαία εορτή
των «Κρονίων» (Σατουρνάλια) που παρέλαβαν
οι Φράγκοι, από τους οποίους και προήλθε
η συνήθεια της τοποθέτησης νομίσματος
μέσα στη πίτα και της ανακήρυξης ως
«Βασιλιά της βραδιάς» αυτού που το
έβρισκε. Πέρα όμως αυτού του φράγκικου
εθίμου, που επικράτησε στην Ευρώπη,
υπάρχει και παράδοση που συνδέεται με
την προσωπικότητα του Μ. Βασιλείου.
Κάποτε στη Καισάρεια της Καππαδοκίας
που επίσκοπος ήταν ο Μέγας Βασίλειος
ήλθε να την καταλάβει ο Έπαρχος Καππαδοκίας
με πρόθεση να τη λεηλατήσει. Τότε ο Μέγας
Βασίλειος ζήτησε από τους πλούσιους
της πόλης του να μαζέψουν ότι χρυσαφικά
μπορούσαν προκειμένου να τα παραδώσει
ως "λύτρα". Πράγματι συγκεντρώθηκαν
πολλά τιμαλφή. Κατά την παράδοση όμως,
εκ θαύματος [ο Άγιος Μερκούριος με πλήθος
Αγγέλων απομάκρυνε τον στρατό του
''εισβολέα''], ο Έπαρχος απάλλαξε την πόλη
από επικείμενη λεηλασία. Προκειμένου
όμως ο Μέγας Βασίλειος να επιστρέψει
τα τιμαλφή στους δικαιούχους, μη
γνωρίζοντας σε ποιόν ανήκει τι, έδωσε
εντολή να παρασκευαστούν άρτοι που μέσα
τους τοποθέτησε ανά ένα των νομισμάτων
ή τιμαλφών και τα διένειμε στους κατοίκους
την επομένη του εκκλησιασμού. Αυτό
οδήγησε σε διπλή χαρά, και εξαιτίας της
αποφυγής της καταστροφής της πόλης, ενώ
συνεχίσθηκε η παράδοση αυτή κατά τη
μνήμη της ημέρας της κοιμήσεως του
(εορτή του Αγίου και Μεγάλου Βασιλείου).
Konstaninosa.oikonomou@gmail.com