Η Ήβη: η θεότης της νιότης από τον Κωνσταντίνο Αθ. Οικονόμου

 

Η Ήβη: η θεότης της νιότης

από τον Κωνσταντίνο Αθ. Οικονόμου

    ΓΕΝΙΚΑ: Η Ήβη, στον ελληνικό Μύθο, ήταν η θεότητα της νεολαίας και της νεότητας¹. Το ρωμαϊκό αντίστοιχο, κατ΄ απομίμηση της ελληνικής Μυθολογίας κι εδώ, ήταν η Juventus. Ήταν κόρη του Δία και της Ήρας² και θεωρείτο οινοχόος των θεών, αφού εξυπηρετούσε τους Ολύμπιους θεούς στα συμπόσιά τους με νέκταρ και αμβροσία. Καθήκον της ήταν ακόμη η προετοιμασία των λουτρών του Άρη, ενώ βοηθούσε την Ήρα όταν εκείνη προετοίμαζε το άρμα της³. Από τον Ηρακλή, που μετά την αθανασία του και την ανακήρυξή του σε θεό, νυμφεύτηκε την Ήβη, απέκτησε δυο γιους. Τον Αλεξιάρη και τον Ανίκητο⁴. Η Ήβη εμφανίζεται ως η έχουσα την εξουσία να δίνει την αιώνια νεότητα, και στην τέχνη εμφανίζεται συνήθως μαζί με τον πατέρα της, το Δία, με το σύμβολο ενός αετού, προσφέροντας συχνά ένα φλιτζάνι σε αυτόν. Η παράσταση ήταν συχνή στην κλασική Εποχή, χαραγμένη συνήθως σε πολύτιμους λίθους, αλλά στην ύστερη Αρχαιότητα, φαίνεται να σχετίζονται με την πεποίθηση ότι ο αετός [όπως και το μυθικό πουλί Φοίνικας], είχε την ικανότητα να ανανεώσει τον άνθρωπο επαναφέροντάς τον στην εφηβική ηλικία των 18 ετών, ικανοποιώντας έτσι τον αιώνιο πανανθρώπινο πόθο.

  ΑΡΧΑΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ, ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΛΑΤΡΕΙΑ: Στην τραγωδία του Ευριπίδη, “Ηρακλείδες”, η Ήβη χορήγησε ξανά τη νεότητα στον Ιόλαο, μετά από την προσευχή του σ΄ αυτή, για να μπορέσει να αντιμετωπίσει τον διώκτη των Ηρακλειδών, Ευρυσθέα και το στρατό του. 

   Στην τέχνη, η Ήβη απεικονίζεται συνήθως φορώντας ένα αμάνικο φόρεμα. Αξίζει να αναφερθεί ότι η Ήβη ήταν ένα εξαιρετικά δημοφιλές θέμα στη δυτική τέχνη κατά την περίοδο από 1750 έως 1850⁵. 

   Οι Φλειάσιοι, που ζούσαν κοντά στη Σικυώνα, τιμούσαν την Ήβη, την οποία αποκαλούσαν και [η] Δία, ως προστάτη των ικετών. Η Ήβη επίσης λατρευόταν ευρύτερα στην Ελλάδα ως θεά της χάριτος ή της συγχώρεσης. Έτσι ένας φυλακισμένος για να απελευθερωθεί, έπρεπε να κρεμάσει τις αλυσίδες του σε ιερά άλση της θεάς, όπως για παράδειγμα συνέβαινε στο ιερό της στο Φλειούντα.

   ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ: Το όνομα Ήβη προέρχεται από την ελληνική λέξη που σημαίνει “νεότητα” ή “κύριος της ζωής”. Από αυτό η ηλικία της νεότητας ονομαζόταν και ονομάζεται “εφηβεία” [> επί την ήβην], ο νέος στην ηλικία των δεκαοκτώ, “έφηβος”, ενώ ακόμη και η στράτευση στην αρχαία Αθήνα που οριζόταν σ΄ αυτή την ηλικία ονομαζόταν “εφηβεία”.

Konstantinosa.oikonomou@gmail.com

1. Στην πρωτο-Ινδοευρωπαίκή=(H) IEG w -eh-,= “η νεολαία, το σθένος", σχετ. Beekes, Ετυμολογικό Λεξικό της Ελληνικής, Brill, 2009, 507 σ.

2. Σχετικά: Ησίοδος, Θεογονία, 921. Όμηρος, Οδύσσεια, Λ, 601. Πίνδαρος, Τέταρτη Ωδή Ισθμιονικών, Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη, 1.13.

3. Ιλιάδα, Ε 722.

4. Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη, 2. 7.7.

5. Το 1773, ο Francois-Hubert Drouais, ζωγράφισε την Μαρία Αντουανέττα {!!} ως Ήβη!

Ιτωνία: η θεσσαλική Αθηνά από τον Κωνσταντίνο Αθ. Οικονόμου

 

Ιτωνία: η θεσσαλική Αθηνά

από τον Κωνσταντίνο Αθ. Οικονόμου

 

Νόμισμα του Κοινού των Θεσσαλών με την Ιτωνία

  Ιτωνία ήταν ένα από τα προσωνύμια της Αθηνάς, το οποίο προερχόταν από την πόλη Ιτώνα της Αχαϊας Φθιώτιδος. Το χρησιμοποιούσαν είτε με τον τύπο «Ιτωνίς», είτε ως «Ιτωναία» και με το όνομα αυτό λατρευόταν ευρύτατα στη Θεσσαλία¹, αλλά και στη Βοιωτία, την Αθήνα, αλλά και τη μακρινή Αμοργό².

ΛΑΤΡΕΙΑ: Ναοί με το όνομα της Ιτωνίας βρισκόταν στις πόλεις Ίτων και Άρνη στη Θεσσαλία, αλλά και στην βοιωτική Κορώνεια. Ο Στράβων αναφέρει ότι ένας θεσσαλικός ναός της θεότητας βρισκόταν πάνω στον Κουράλιο ποταμό³, ενώ στον βοιωτικό ναό της Ιτωνίας βρισκόταν άγαλμά της θεάς το οποίο είχε κατασκευάσει ο γλύπτης Αγοράκριτος, μαθητής του μεγάλου Φειδία⁴. Προς τιμήν της Ιτωνίας Αθηνάς γινόταν στη Θεσσαλία γιορτές, τα Ιτώνια. Είναι ακόμη γνωστός ο Ιτώνιος μήνας στο Θεσσαλικό ημερολόγιο, περίπου τον Αύγουστο (Λοκρίδα, κ.α.) καθώς και στο Ταυρομένιο [Taormina] της Μεγάλης Ελλάδος [Κ. Ιταλία], γνωστή ναξιακή αποικίας⁵.

Η ΘΕΑ ΙΤΩΝΙΑ: Η Ιτωνία θεωρείτο αρχικά χθόνια θεότητα, θεότητα δηλαδή του Κάτω Κόσμου, ενώ αργότερα είχε χαρακτήρα πολεμικής θεότητας. Η Ιτωνία Αθηνά, που προέκυψε μετά την καθιέρωση του δωδεκαθέου, όταν οι διάφορες τοπικές θεότητες μετατράπηκαν σε μορφές-εκφάνσεις των ολυμπίων θεών, απεικονίζεται σε νομίσματα από την εποχή του Πύρρου και των διαδόχων του αλλά και σε νομίσματα της Θεσσαλικης Συμπολιτείας [Κοινόν των Θεσσαλών], γύρω στο 150 π.Χ., πάνοπλη και σε κάποια από αυτά, έτοιμη να πετάξει το δόρυ της. Αξίζει να αναφέρουμε ότι τον 1ο αιώνα π.Χ. η Ιτωνία αναφέρεται και από τον Ρωμαίο ποιητή Κάτουλο⁶. Σύμφωνα με άλλες αρχαίες πηγές η Ιτωνία πήρε το όνομά της από τον πατέρα της, Ίτωνο⁷. Στο Μέγα Ετυμολογικόν Λεξικόν [σελ. 239 σε μετάφραση], διαβάζουμε: “Ιτωνίς και Ιτωνία Αθηνά ονομάζεται από τους Θεσσαλούς, από την πόλη του Ίτωνος. Λέγει δε ο γενεαλόγος Σιμωνίδης, ότι από τον Ίτωνα, έγιναν δυο θυγατέρες, η Αθηνά και η Ιοδάμα, οι οποίες ανταγωνίστηκαν, και σε έριδα με όπλα προχώρησαν, σκοτώθηκε δε η Ιοδάμα από την Αθηνά⁸”. Ο Απολλώνιος ο Ρόδιος, βασιζόμενος στο αρχαιότερο έργο, Θηβαϊκά, ισχυρίζεται και αυτός ότι ο Ίτωνος είχε δυο κόρες, την Αθηνά και την Ιοδάμα, οι οποίες ενεπλάκησαν σε μάχη και η Αθηνά (Ιτωνία, κόρη του Ίτωνα δηλαδή) σκότωσε την αδελφή της Ιοδάμα. Αντίθετα ο Παυσανίας⁹ γράφει ότι η Ιοδάμα ήταν ιέρεια της Ιτωνίας Αθηνάς στην αρχαία Κορώνεια Βοιωτίας η οποία όταν είδε την κεφαλή της Μέδουσας στην ασπίδα της Αθηνάς απολιθώθηκε.

   

H ΛΑΤΡΕIΑ ΤΗΣ ΙΤΩΝΙΑΣ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΙΑ: Στη Φίλια, ένα χωριό της Καρδίτσας οι αρχαιολόγοι, αποκάλυψαν ερείπια λατευτικών χώρων προς τιμήν της Ιτωνίας. Θεωρήθηκε, βάσει και των αναθημάτων, πολεμική θεότητα, καθώς τροφοδοτούσε, μέσω του πολέμου, με νεκρούς τον Άδη και ταυτίστηκε με την Αθηνά. Η ονομασία Ιτωνία σημαίνει την ορμητική, επιθετική και νικηφόρα [Αθηνά]. Στη Φίλια βρισκόταν η αρχαία Άρνη. Οι κάτοικοί της, οι Βοιωτοί, λάτρευαν την Ιτωνία, η οποία ήταν μια καθαρά θεσσαλική θεά. Αναγκάστηκαν να μεταφέρουν τη λατρεία της στη Βοιωτία, όπου και δημιούργησαν το ιερό της, καθώς οι Θεσσαλοί εισέβαλαν στην περιοχή και έγιναν κυρίαρχοι διώχνωντας ή υποδουλώνοντας τους ντόπιους Βοιωτούς. Διατήρησαν την ήδη καθιερωμένη λατρεία της Ιτωνίας Αθηνάς και την επισημοποίησαν με την ίδρυση του Πανθεσσαλικού Ιερού της στη Φίλια, στις όχθες του ποταμού Κουράλιου. Η λατρεία της Ιτωνίας Αθηνάς και η ίδρυση του ιερού της στη δυτική Θεσσαλία τοποθετούνται στα μυκηναϊκά χρόνια (1400-1100 π. Χ.). Η λατρεία μιας θεότητας από τους Αρχαίους Έλληνες, κατά τους προϊστορικούς χρόνους, γινόταν στα ιερά άλση, στην ύπαιθρο με ένα βωμό ή μια μεγάλη πέτρα πάνω στην οποία γινόταν οι θυσίες. Η ύπαρξη βωμού είναι η σημαντικότερη απόδειξη της λειτουργίας ενός ιερού. Το ιερό της στη Φίλια κατά τους πρώιμους ιστορικούς χρόνους (1100-700 π.Χ.) και την Αρχαϊκή εποχή (700-480 π.Χ.) συνεχίζει να χρησιμοποιείται και μάλιστα με μεγάλη συμμετοχή των πιστών της. Στο δάσος δίπλα στον ποταμό Κουράλιο τα δέντρα ήταν πολλά και η βλάστηση τους αρκετά πυκνή. Οι πιστοί κατέφθαναν στο ιερό άλσος και της αφιέρωναν χάλκινα ή πήλινα ειδώλια με τη δικιά της μορφή, ανθρώπων και ζώων και μικρά χάλκινα ομοιώματα αγγείων. Οι γυναίκες προσφέρουν τα κοσμήματα τους, όπως περόνες, πόρπες, βραχιόλια, δαχτυλίδια αλλά και περιδέραια, ενώ οι άντρες τα σιδερένια ή χάλκινα ξίφη, πελέκεις, αιχμές από βέλη και δόρατα, συνήθως μετά από νίκη τους σε κάποια μάχη. Όλα αυτά τα αφιερώματα τα κρεμούσαν στα κλαδιά ή τα έδεναν στους κορμούς των δέντρων. Το ιερό άλσος που λατρευόταν η Ιτωνία Αθηνά φαίνεται πως καταστράφηκε από μεγάλη πυρκαγιά τον 6ο αι. π. Χ. και όλα τα αναθήματα έπεσαν από τα δέντρα και θάφτηκαν σε ένα στρώμα στάχτης. Η λατρεία, όμως, μιας [άλλης;] θεότητας εξακολουθεί να είναι υπαίθρια με επίκεντρο ένα βωμό για θυσίες, κτιστό από τον 8ο αι. π. Χ.. Ο χώρος πλέον προστατεύτηκε και διακρίνεται με τη δημιουργία ενός περιβόλου γύρω του. Τον 8ο αι. π. Χ. οι Έλληνες, σύμφωνα με την προϊσταμένη της ΛΔ΄ Εφορείας¹⁰, κατάφεραν να δώσουν μορφή στους θεούς τους με το λατρευτικό άγαλμα, μικρότερο του φυσικού μεγέθους και να ιδρύσουν έναν «οίκο» για αυτό. Η κατασκευή λίθινων μικρών ναών για τη φύλαξη και μόνο του αγάλματος είναι γεγονός. Στα στοιχεία που συνθέτουν ένα ιερό προστίθεται και ο ναός στις αρχές 7ου αι. π. Χ.

ΠΑΡΑΘΕΜΑ: Παυσανίας, Βοιωτικά, 9.34. 1-2: “πρὶν δὲ ἐς Κορώνειαν ἐξ Ἀλαλκομενῶν ἀφικέσθαι, τῆς Ἰτωνίας Ἀθηνᾶς ἐστι τὸ ἱερόν. καλεῖται δὲ ἀπὸ Ἰτωνίου τοῦ Ἀμφικτύονος, καὶ ἐς τὸν κοινὸν συνίασιν ἐνταῦθα οἱ Βοιωτοὶ σύλλογον. ἐν δὲ τῷ ναῷ χαλκοῦ πεποιημένα Ἀθηνᾶς Ἰτωνίας καὶ Διός ἐστιν ἀγάλματα: τέχνη δὲ Ἀγορακρίτου, μαθητοῦ τε καὶ ἐρωμένου Φειδίου. ἀνέθεσαν δὲ καὶ Χαρίτων ἀγάλματα ἐπ' ἐμοῦ. λέγεται δὲ καὶ τοιόνδε, Ἰοδάμαν ἱερωμένην τῇ θεῷ νύκτωρ ἐς τὸ τέμενος ἐσελθεῖν καὶ αὐτῇ τὴν Ἀθηνᾶν φανῆναι, τῷ χιτῶνι δὲ τῆς θεοῦ τὴν Μεδούσης ἐπεῖναι τῆς Γοργόνος κεφαλήν: Ἰοδάμαν δέ, ὡς εἶδε, γενέσθαι λίθον. καὶ διὰ τοῦτο ἐπιτιθεῖσα γυνὴ πῦρ ἀνὰ πᾶσαν ἡμέραν ἐπὶ τῆς Ἰοδάμας τὸν βωμὸν ἐς τρὶς ἐπιλέγει τῇ Βοιωτῶν φωνῇ Ἰοδάμαν ζῆν καὶ αἰτεῖν πῦρ”.

Μετάφραση: “Πριν δε στην Κορώνεια, από τους Αλαλκομενούς να φτάσεις, της Ιτωνίας Αθηνάς είναι το ιερόν: Αποκαλείται έτσι από τον Ιτώνιο, (γιό) του Αμφικτύωνα και εκεί συναθροίζοταν οι Βοιωτοί. Μέσα στο ναό, από χαλκό ήταν δυο αγάλματα, της Αθηνάς της Ιτωνίας και του Διός, τεχνίτης τους ο Αγοράκριτος, μαθητής και ερωμένος του Φειδία. Ανέθεσαν δε και αγάλματα των Χαρίτων επ' εμού. Λέγεται δε και το εξής, η Ιοδάμα, ιέρεια της θεάς, μπήκε τη νύχτα στο ναό και είδε την Αθηνά, με το χιτώνα της Μέδουσας ο οποίος είχε της Γοργόνας το κεφάλι: Η Ιοδάμα δε, όταν το είδε, έγινε πέτρα. Και για αυτό κάθε ημέρα τίθεται γυναίκα (υπεύθυνη) στη φωτιά, κάθε μέρα, στο βωμό της Ιοδάμας και τρεις φορές φωνάζει των Βοιωτών το λεγόμενο: «η Ιοδάμα ζει και ζητά τη φωτιά”

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Athena Itonia at Philia, Ινστιτούτο Έρευνας και Τεχνολογίας Θεσσαλίας (ΙΕΤΕΘ). Η Λατρεία της Ιτωνίας Αθηνάς στην Ηπειρωτική και Νησιωτική Ελλάδα, Μέσα από τα Ιερά της, τα Γραπτά Κείμενα και τους Μύθους, Μαρία Ι. Βαϊοπούλου, Athanasia, International Archaeological Conference, Rhodes, 2009. Η αρχαία θεότητα Ιτωνία και η λατρεία της στο θεσσαλικό χώρο: http://www.newsbeast.gr/greece/arthro/631353

1. Regional Cults of Thessaly, Charles Denver Graninger, Cornell University, Ithaca, N.Y., 2006, σελ. 62.

2. Early Greek Mythography, V. 2, Commentary: Robert L. Fowler, Oxford University Press, 2013, σελ. 64-68.

3. Στράβων, Γεωγραφικά, βιβλίο 17, μτφρ. Αδ. Κοραή [1815]: “Εστί δέ και Φαρκαδών έν τη Ιστιαιώτιδι, και ρεί δί' αυτών ο Πηνειός και ο Κουράλιος ών ό Κουράλιος ρυείς παρά τό της Ιτωνίας Αθηνάς ιερόν εις τόν Πηνειόν εξίησιν”

4. Greek Bronze Statuary: From the Beginning through the 5^th century B.C., Carol C. Mattusch, Cornell University Press, 1988, σελ. 190.

5. Παυσανίου Ελλάδος περιήγησις: Εισαγωγή στο έργο του Παυσανία και στα Αττικά αποκατάσταση του αρχαίου κειμένου, μετάφραση και ιστορικές, αρχαιολογικές και μυθολογικές, Νικόλαος Δ. Παπαχατζής, Εκδοτική Αθηνών, 1974, σελ. 231.

6. Gaius Valerius Catullus, Printed for J. Johnson, 1795: Catulli Carmina, 61, στίχος 228, σελ. 34: “quod tibi si sancti concesserit incola Itoni”.

7. Απολλώνιος ο Ρόδιος, Αργοναυτικά, 1.551α: “του Αμφικτύονα ο γιος Ίτωνος, στη Θεσσαλία γεννήθηκε, από τον οποίο (προέρχεται) η πόλη Ίτων και η Ιτωνία Αθηνά.”

8. Εδώ προφανώς θυμίζει τον ανάλογο μύθο για την οπλομαχία μεταξύ Αθηνάς και της αδελφικής της φίλης Παλλάδος, που κατάληξε στο θάνατο της δεύτερης.

9. Παυσανίας, Βοιωτικά, 9.34. 1-2.

10. http://www.newsbeast.gr/greece/arthro/631353 [προϊσταμένη της ΛΔ' Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Μαρία Βαϊοπούλου] .

Βριτόμαρτις ή Δίκτυννα: πρώιμη Άρτεμις ή αγνή Κόρη της Κρήτης από τον Κωνσταντίνο Αθ. Οικονόμου

 

Βριτόμαρτις ή Δίκτυννα: 

πρώιμη Άρτεμις ή αγνή Κόρη της Κρήτης

από τον Κωνσταντίνο Αθ. Οικονόμου

   

   ΓΕΝΙΚΑ – ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ: Η Βριτόμαρτις ή Δίκτυννα, ήταν δευτερεύουσα θεότητα της πρώιμης Ελληνικής Μυθολογίας, προστάτιδα των ψαράδων, που λατρευόταν κυρίως στην Κρήτη. Η ονομασία «Βριτόμαρτις» δεν είναι ελληνική, αλλά προέρχεται από μια κρητική διάλεκτο και σημαίνει "γλυκιά παρθένος". Ταυτίζεται με την πρώιμη μορφή της θεάς Αρτέμιδος. Ο Ησύχιος Αλεξανδρεύς συσχετίζει την Κρητική “βριτύ” (BRITE), με το ελληνικό επίθετο γλυκύ ή γλυκό¹. Σύμφωνα με ορισμένους μελετητές, η Βριτόμαρτις ή “γλυκιά κόρη” είναι απλώς ένα προσωνύμιο, ένα επίθετο, που δεν αποκαλύπτει το όνομα της θεάς, ούτε το χαρακτήρα της. Πάντως δακτυλίδια της Μινωικής Εποχής με την παράστασή της φαίνεται πως έχουν αποτρεπτικό χαρακτήρα [χρησιμοποιούμενα προφανώς με κάποια ξόρκια].

Ο ΜΥΘΟΣ ΤΗΣ: Η Βριτόμαρτις ήταν μια νέα και όμορφη κοπέλα από την αρχαία Γόρτυνα της Κρήτης. Κατά μία εκδοχή ήταν κόρη του Δία και της Κάρμης. Πέφτοντας κάποια μέρα στη θάλασσα, σώθηκε από τα δίχτυα ψαράδων. Όταν πέθανε, θεοποιήθηκε και προστάτευε τους ψαράδες. Μια άλλη εκδοχή του μύθου, που φαίνεται και η επικρατούσα, λέει ότι η Βριτόμαρτις ήταν μια Νύμφη της Αρτέμιδας, την οποία, καθώς εκείνη μια μέρα κυνηγούσε, την είδε ο Μίνωας και θαμπώθηκε από την ομορφιά της. Επί 9 ολόκληρους μήνες την καταδίωκε, αλλά αυτή, αφιερωμένη στον αγνό βίο, κρυβόταν. Τελικά, όταν εντοπίστηκε από τον διώκτη της, προτίμησε να πέσει στη θάλασσα από το βουνό Δίκτη. Και σ΄ αυτή την εκδοχή, κάποιοι ψαράδες που βρίσκονταν εκεί την έσωσαν και αυτή έγινε προστάτις τους. Από τότε ονομαζόταν και Δίκταιννα ή Δίκτυννα, είτε από το όρος από το οποίο έπεσε στη θάλασσα είτε από τα δίχτυα των ψαράδων με τα οποία και σώθηκε. Στην Κρήτη υπήρχαν πολλά ιερά της, τα “Δίκταιννα” όπως λέγονταν.

ΑΠΟ ΤΟ ΜΥΘΟ ΣΤΗΝ ΕΡΜΗΝΕΙΑ: Η Βριτόμαρις είναι μεταξύ των στοιχείων του μινωικού πανθέου που πέρασαν μέσω των Μυκηναίων στην κλασική Ελληνική Μυθολογία. Για τους Έλληνες, η Βριτόμαρτις αρχικά ήταν απλώς μία ορεάς Νύμφη, που στα μετέπειτα χρόνια αλλού ταυτίστηκε με την Άρτεμη και αλλού με την Αφαία, την αόρατη προστάτιδα της Αίγινας². Η θεά "Βριτόμαρτις" φαίνεται πως λατρευόταν στην Κρήτη ως μια πτυχή της Πότνιας, ή Κυρίας. Η αρχαϊκότερη πτυχή της κρητικής αυτής θεάς εκλαμβάνεται αυτή της Μητέρας των Βουνών, όπως δηλαδή εμφανίζεται στην μινωική σφραγιδοποιία, με τα δαιμονικά χαρακτηριστικά μιας Γοργόνας, με δύο φίδια στα χέρια της, που συνοδεύεται από το διπλό πέλεκυ. Θερείτο λαφύστια θεότητα [το αντίθετο της μειλίχειας] γι΄αυτό και η ονομασία της που σημαίνει την καλή παρθένο, μάλλον ενέχει το στοιχείο του ευφημισμού, που αντιστρατεύεται την επικίνδυνη πτυχή της. Όσο για το δεύτερο όνομά της, Δίκτυννα, προφανώς αυτό προέρχεται κατά τους ελληνιστικούς συγγραφείς από τη λέξη “δίκτυα”³.

  

ΛΑΤΡΕΙΑ: Ο Στράβων ισχυρίζεται ότι η Βριτόμαρτις λατρευόταν ως Δίκτυννα μόνο στη δυτική Κρήτη, στην περιοχή της Κυδωνίας, όπου και υπήρχε ένα Δικτυναίον ή ναός της Δίκτυννας. Στη μινωική τέχνη, στα νομίσματα, όσο και στις σφραγίδες ή τα δαχτυλίδια, η Βριτόμαρτις απεικονίζεται με δαιμονικά χαρακτηριστικά, να κρατά διπλό πέλεκυ και να βρίσκεται δίπλα σε θηρία. Ακόμη υπάρχουν αναφορές για λατρευτικά ξόανα της θεότητας σε διάφορους ναούς ή ιερά σπήλαια στην Κρήτη. Φαίνεται ότι στην περιοχή της Χερσονήσου η λατρεία της κορυφωνόταν με την εορτή των Βριτομάρτειων. Σε νομίσματα της Κυδωνίας, και της Φαλάσαρνας, η Βριτόμαρτις εικονίζεται ως τροφός του Δία. Ακόμη, ναοί προς τιμήν της υπήρχαν και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας, όπως στην Αίγινα, την Αθήνα, τη Μασσαλία, την Αντίκυρα, κ.α. με την σύνθετη ονομασία της θεότητας: Άρτεμις Δίκτυννα.

ΑΦΑΙΑ ΚΑΙ ΔΙΚΤΥΝΝΑ: Η Βριτόμαρτις λατρευόταν ως Αφαία, κυρίως στο νησί της Αίγινας⁴ κατά τη διάρκεια της Μυκηναϊκής Εποχής, όπου και αργότερα κτίστηκε ο ναός προς τιμήν της. Μετά την επικυριαρχία της Αθήνας επί της Αίγινας, η λατρεία της πέρασε και στους Αθηναίους. Αυτό φαίνεται από την ανέγερση ναού προς τιμήν της στην περιοχή του σημερινού Ασπρόπυργου.

   

ΣΤΗΝ ΒΡΕΤΑΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΗ: Σε διάφορα ιπποτικά έπη του Spenser εμφανίζονται στοιχεία της “Britomart" [βασίλισσα των Νεράιδων], όπου αυτή είναι μια αλληγορική εικόνα της “παρθένου ιππότισσας” που αντιπροσωπεύει την αρετή, ειδικότερα δε, την αγγλική στρατιωτική δύναμη, που “δικαιολογείται”, από μια λαϊκή ετυμολογία της λέξης Βρετανός, ως προερχόμενης από τη λέξη Βριτόμαρτις[!], που θεωρήθηκε ότι είναι μια σύνθετη λέξη για τους Βρετανούς και τον θεό “Μαρς”, δηλαδή την ονομασία στη Λατινική του θεού του πολέμου Άρη!!.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Α.Γ. Κρασανάκη, Ελληνική Μυθολογία, μύθοι της Κρήτης, σε μορφή PDF. Αθανασίου Αγγελόπουλου, Νέο Λεξικό της ελληνικής μυθολογίας, εκδόσεις ελεύθερη σκέψις. Μartin P. Nilson, Η Μινωική-μυκηναϊκή θρησκεία και η επιβίωσή της στην Ελληνική Θρησκεία, 2η έκδ. (Lund) 1950. Walt. Burkert, Ελληνική Θρησκεία,1985, ενότ. 10 έως 47. Διόδωρος Σικελιώτης, 5.76.3.

konstantinosa.oikonomou@gmail.com

1. paleoglot.blogspot.ca

2. Ρητή αναγνώριση της Βριτομάρτιδος και της Αφαίας κάνουν ο Παυσανίας [ii.30.3] και ο Διόδωρος ο Σικελιώτης [v.76.3].

3. Σχετικά: Καλλίμαχος, Ωδή 3 στην Άρτεμη, 188 κ.έξ.

4. Παυσανίας, 2.30.3.

Ειλείθυια [Η θεότητα του τοκετού] από τον Κωνσταντίνο Αθ. Οικονόμου, δάσκαλο, συγγραφέα

 

Ειλείθυια

[Η θεότητα του τοκετού]

από τον Κωνσταντίνο Αθ. Οικονόμου, δάσκαλο, συγγραφέα

Η γέννηση της Αθηνάς από το κεφάλι του Δια,
μπρος στα μάτια της Ειλειθυίας

   Η Ειλείθυια ή Ειλειθυία, που συναντάται και με τα ονόματα, Ελεύθεια, Ελενθώ και Ελειθώ, ήταν δευτερεύουσα θεότητα της Ελληνικής Μυθολογίας. Ήταν η θεά της γέννησης και των πόνων του τοκετού. Βοηθούσε τις γυναίκες να γεν-ήσουν και ν' αντέχουν τις ωδίνες της γέννας. Πριν και μετά την γέννα, οι γυναίκες της πρόσφεραν διάφορα αφιερώματα.   Επειδή όμως πολλές γυναίκες πέθαιναν κατά τη διάρκεια του τοκετού, θεωρήθηκε και ως η θεά που προκαλεί θάνατο στις γυναίκες την ώρα του τοκετού. Τη λάτρευαν, επίσης, και ως θεά που φροντίζει τα νεογέννητα.

ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ: Η ονομασία Ειλείθυια, φαίνεται να παράγεται από τα αρχαία ρήματα "ειλέω" (=στενοχωρώ, πιέζω) και του "θύω" (που με τη δευτερεύουσα σημασία σημαίνει σπεύδω, στενάζω, τρελαίνομαι). Κατά την αρχαία παράδοση το όνομα αυτό οφείλεται σε ικετευτική κραυγή των επιτόκων: «Ελθέ!», «Ελθέ!» με την οποία και καλούσαν τη θεά σε βοήθεια. Σε πολλούς θυμίζει και τη ρηματική μετοχή {ε}ληληθυία, αυτή, δηλαδή, που έχει έλθει.

ΚΑΤΑΓΩΓΗ: Οι μύθοι σχετικά με τη θεότητα αυτήν ποικίλλουν και συχνά αντιφάσκουν. Ο Όμηρος πρώτος την αναφέρει ως "έφορο" του τοκετού, και της απελευθέρωσης της εγκύου, προστάτιδα θεά των επιτόκων. Θεωρείτο κόρη του Δία και της Ήρας. Φέρεται ως βοηθός και υπηρέτρια της Ήρας, πράγμα όμως που δεν την εμποδίζει να απελευθερώσει τη Λητώ, παρά τη ρητή απαγόρευση της Ήρας, για να γεννηθούν ο Απόλλων και η Άρτεμη. Το ίδιο θα συμβεί αργότερα με τη γέννηση του Ηρακλή από την Αλκμήνη. Πριν την ομηρική εποχή, όμως, αναφέρεται ο πληθυντικός "Ειλείθυιαι”, ως θυγατέρες του Δία και της Ήρας, οι οποίες και χαρακτηρίζονται "μογοστόκοι", δηλαδή αυτές που επιφέρουν τους πόνους. Σημειώνεται ότι οι ωδίνες τοκετού, συγκρίνονταν με αόρατα λεπτά βέλη που έριχναν οι "Ειλείθυιες" και που διαπερνούσαν το σώμα της επιτόκου προκειμένου έτσι να εξευμενιστεί! Χαρακτηριστικός είναι και ο μύθος για την Λητώ, που επί 9 ημέρες ανέμενε, την εμποδιζόμενη από την Ήρα, Ειλείθυια¹.

ΜΕΤΑΟΜΗΡΙΚΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ: Ο Ησίοδος θεωρεί την Ειλειθυία αρωγό θεά του τοκετού, ενώ ο Ωλήν² την θεωρεί προστάτη του έρωτα. Ο ίδιος ποιητής την αποκαλεί "Εύλινον" (=καλώς κλώθουσα) και όπως σημειώνει ο Παυσανίας³, ίσως την συγχέει με την Μοίρα της ζωής θεωρώντας την όμως αρχαιότερη ακόμη και του Κρόνου.

ΑΛΛΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ: Στη Τεγέα η θεά ονομαζόταν "Αυγή εν γόνασι" γιατί ταυτιζόταν με την Αυγή, που γονατιστή γέννησε τον Τήλεφο. Όμως, σε αρχαία νομίσματα του Αιγίου, η Ειλείθυια εικονίζεται όρθια με το αριστερό μπράτσο υψωμένο και το χέρι ανοικτό ως σημείο έκπληξης, ενώ στο δεξί φέρει πυρσό, σύμβολο της ζωής. Κατά τη δωρική παράδοση η λατρεία της θεάς μεταδόθηκε από την Κρήτη στην υπόλοιπη Ελλάδα. Η θεά των τοκετών λατρευόταν πάρα πολύ στην Κρήτη ως σύμβολο μητρότητας και γονιμότητας. Τα ιερά της βρίσκονταν κυρίως σε σπήλαια γεγονός που φανερώνει την αρχέγονη λατρεία της θεότητας. Τα Ελευσίνια Μυστήρια, που σχετίζονται με τον κύκλο της βλάστησης, υποστηρίζεται από ορισμένους ότι μεταφέρθηκαν από την Κρήτη στην Αττική, ενώ είναι εμφανέστατη η ετυμολογική συγγένεια του ονόματος της θεάς και των μυστηρίων που σχετίζονται με τον ερχομό (ελεύθω - έλευσις - Ειλείθυια - Ελευσίνα), με τη γέννηση.

  ΛΑΤΡΕΙΑ: Η θεά είχε πολλά ιερά στην Κρήτη, ενώ η λατρεία της που ήταν διαδεδομένη όσο οπουδήποτε αλλού, διατηρήθηκε μέχρι τα ελληνιστικά χρόνια και την παλαιοχριστιανική εποχή, σύμφωνα με τα ανασκαφικά ευρήματα σε λατρευτικά σπήλαια. Στη Μεγαλόνησο, τα ονομαστότερα λατρευτικά ιερά σπήλαια της θεάς ήταν στην Αμνισό, στην Ολούντα, στο Δικτυνναίο άντρο και στην Ίνατο. Όμως, η κύρια έδρα της θεάς ήταν στην αρχαία Λατώ. Φαίνεται πάντως πως υπήρχε μεγάλη σχέση της λατρείας της θεάς Ειλείθυιας με την Λητώ, πράγμα που φανερώνει τη μεγάλη διάδοση του μύθου της γέννησης του Απόλλωνα και της Άρτεμης. Το πιθανότερο πάντως είναι ότι η θεά “κατάγεται” από τη μινωική μυθολογία και "πέρασε" στο δωδεκάθεο κάτι που συνέβη και με άλλες προελληνικές θεότητες. Οι Ρωμαίοι ενέταξαν στο δικό τους πάνθεο και τη θεότητα αυτή, αποκαλώντας "Λυκινία", ενώ συχνά διατηρούσαν το ελληνικό της όνομα.

Από τα ευρήματα στην Ιθώμη

ΤΑ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΙΘΩΜΗ: Στην Ιθώμη της Μεσσηνίας οι έγκυες γυναίκες λάτρευαν τη θεότητα με το όνομα Ελεύθια. Τώρα, αιώνες μετά, έχουν βρεθεί πλήθος εκπληκτικά ευρήματα μιας λατρείας η οποία ήλθε στην Πελοπόννησο πριν από την εποχή του Χαλκού. Μεγάλα ειδώλια με φουσκωμένη κοιλιά που κρατούν στα χέρια τους μικρά γουρουνάκια συμπληρώνουν την εικόνα καθώς συμβολίζουν τη γονιμότητα. Στο βουνό της Ιθώμης πάνω από την αρχαία Μεσσήνη ένα ιερό που άρχισε να ανασκάπτεται τα τελευταία χρόνια έφερε στο φως, πλήθος τεκμηρίων που αποδεικνύουν τη λατρεία της θεότητας στην οποία οι άνθρωποι προσέφεραν τα αναθήματά τους μαζί με τις επικλήσεις ή την ευγνωμοσύνη τους. H Ειλείθυια ή Ελεύθια, λατρευόταν εδώ για αιώνες και οι επίτοκοι και οι λεχώνες προσέτρεχαν σε αυτήν ως συμπαραστάτρια. Κάτω από το ιερό του προστάτη της Μεσσήνης, του Διός Ιθωμάτα, που βρίσκεται στην κορυφή του βουνού, με όλη την αρχαία πόλη να απλώνεται στα πόδια του, αυτό το ιερό της Ειλειθυίας σκαρφαλωμένο σε μιαν απότομη και δύσβατη πλαγιά αποκαλύπτει τα μυστικά του. Και μαζί με τον «θάλαμο Κουρητών», όπως αναφέρει ο Παυσανίας στα «Μεσσηνιακά» του, ένα λατρευτικό οικοδόμημα που βρίσκεται λίγο ψηλότερα, χωρίς όμως να έχει ακόμη ανασκαφεί, αποτελούν, σύμφωνα με τον καθηγητή κ. Πέτρο Θέμελη, μια λατρευτική ενότητα συνοδείας προς τον Δία, όπως λατρευόταν στην Ιθώμη.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Sir William Smith (1876). Dictionary of Greek and Roman biography and mythology, Boston, C.C. Little, J. Brown.

http://aristomenismessinios.blogspot.gr

konstantinosa.oikonomou@gmail.com 

1. Ομηρικός ύμνος προς Απόλλωνα 117-130.

2. Ο Ωλήν ήταν αρχαίος έλληνας ποιητής γνωστός από από τη Λυκία, ο οποίος έγραψε πολλούς ύμνους με γνωστότερους δύο, τον ύμνο στην Ειλείθυια και κατά τον Ηρόδοτος έναν ύμνο αφιερωμένο στην Ώπιν και την Άργην.

3. Παυσανίας ΙΧ 27,2.

Η Διώνη [Η “θηλυκή” όψη του Δία] από τον Κωνσταντίνο Αθ. Οικονόμου, δάσκαλο, συγγραφέα

 

Η Διώνη

[Η “θηλυκή” όψη του Δία]

από τον Κωνσταντίνο Αθ. Οικονόμου, δάσκαλο, συγγραφέα

Διώνη

ΚΑΤΑΓΩΓΗ: Η Διώνη ήταν θεότητα που ανήκει στη λεγόμενη πρώτη γενιά των θεών, πολύ πριν την εισαγωγή του Ολυμπίου Πανθέου. Υπάρχουν πολλές παραδόσεις για αυτή. Σύμφωνα με μία από αυτές, η Διώνη είναι κόρη του Ουρανού και της Γαίας, αδελφή του Κρόνου, της Τηθύος, της Ρέας και της Θέμιδας. Συνεπώς θεία του Δία. Σύμφωνα, όμως, με άλλη παράδοση, η Διώνη ήταν μία από τις Ωκεανίδες κόρες του Ωκεανού και της Τηθύος. Τέλος, άλλες μυθικές γενεαλογίες την κατατάσσουν στις κόρες του Άτλαντα.

ΤΕΚΝΑ: Η Διώνη παντρεύτηκε το γνωστό ''θύμα'' των θεών, τον Τάνταλο και απέκτησε μαζί του δύο παιδιά, τη Νιόβη και τον Πέλοπα, και τα δύο καταραμένα στη ζωή τους. Σύμφωνα, όμως, με μία άλλη εκδοχή, κόρη της Διώνης ήταν η θεά Αφροδίτη.

Δωδώνη

ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΟ ΔΙΑ – ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ: Σύμφωνα με ορισμένους ερευνητές, η ύπαρξη της Διώνης προέκυψε ως αναγκαιότητα μετά την αλλαγή της θεότητας που λατρευόταν στην περιοχή της Δωδώνης. Στην εποχή του χαλκού και για πολλούς αιώνες στην Δωδώνη λατρευόταν η θεά Γαία, αλλά, μετά την είσοδο και την επικράτηση του Δωδεκάθεου στη θρησκεία των αρχαίων Ελλήνων, η λατρεία και η “επιστασία” του τοπικού μαντείου μεταφέρθηκε ... αναγκαστικά στον Δία. Οι πανάρχαιες λατρευτικές συνήθειες των ιερέων και των κατοίκων της περιοχής όμως δεν μπορούσαν να αφήσουν το μαντείο χωρίς θηλυκή θεότητα. Έτσι αναγκάστηκαν να «εφεύρουν», θα λέγαμε, τη Διώνη κατά την προσφιλή τους μέθοδο να παράγουν το γυναικείο όνομα από αυτό του συζύγου: Δίας>Διώνη. Θυμίζει αρκετά τη συνήθεια που συναντάμε ακόμη και σήμερα σε περιοχές της Ηπείρου, αλλά και αλλού. Έτσι η σύζυγος του Γιώργου ή του Γιάννη, γίνεται Γιώργαινα , Γιάννενα, κ.τ.λ.

Η ΔΙΩΝΗ ΣΥΝΕΧΙΣΤΗΣ ΤΗΣ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΘΕΑΣ: Ο Δίας λατρευόταν χαρακτηριζόμενος με διάφορα επίθετα που τον χαρακτηρίζουν και που του προσδίδουν και τις σχετικές ιδιότητες. Έτσι ο Δίας ονομαζόταν Νάιος, Δωδωναίος, Πελαγικός, ή Φηγώναιος. Στα λατρευτικά κέντρα του κατοικούσε με τις σύνοικές του γυναικείες θεότητες, όπως την Θέμιδα και την Διώνη. Η λατρεία της Διώνης, και αλλού της Θέμιδας, αρκετά διαδεδομένη στην περιοχή της Ηπείρου, φαίνεται ότι συνέχισε τη λατρεία της προϊστορικής ή και Προελληνικής Μεγάλης Θεάς. Άλλωστε, σε μια μολύβδινη επιγραφή που βρέθηκε στις ανασκαφές της Δωδώνης, αναφέρονται μαζί με το Δία, η Θέμις και η Διώνη ως «νάιοι θεοί», δηλαδή σύνοικοι και σύνναοι του Δία. Ήταν, επομένως, οι δύο θεές οι σπουδαιότερες πάρεδροι του θεού! Έτσι, η Διώνη δεν είναι τίποτα άλλο από την θηλυκή ονομασία του Διός για να καλυφθεί το πραγματικό όνομα της γυναικείας θεότητας. Μια πανάρχαια πελασγική θεότητα, που αντιπροσωπεύει τη γονιμοποιό δύναμη του υγρού στοιχείου. Είναι η θεά της υγρής φύσης (το επίθετο Νάια από το ναίω: ρέω, κυλώ). Ταυτόχρονα την θέλουν και σύζυγο του Δία, πατέρα θεών και θνητών και μητέρα της Αφροδίτης και του Έρωτος. Έτσι η Διώνη εμφανίζεται και ως η "Δωδωναία νύμφη", η "Υάδα".

Το θέατρο της Δωδώνης

Ο ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΔΙΩΝΗΣ ΣΤΗ ΔΩΔΩΝΗ: Ο αρχαιότερος ναός, που αφιερώθηκε στη Διώνη βρισκόταν κοντά στη λεγόμενη Ιερή Οικία, προς τα βόρεια, στο κεντρικό τμήμα του ιερού της Δωδώνης. Κατασκευάσθηκε στο β΄ μισό του 4ου ή στις αρχές του 3ου αι. π.Χ., πυρπολήθηκε από τους Αιτωλούς το 219 π.Χ. και στη συνέχεια εγκαταλείφθηκε. Ο ναός είχε προσανατολισμό Α-Δ, σχεδόν τετράγωνη κάτοψη, διαστάσεις 9,80 x 9,40 μ. και ήταν περίπου μισός από το γειτονικό ναό του Δία. Διέθετε σηκό και πρόναο, με τέσσερις ιωνικούς κίονες από αμμόλιθο στην πρόσοψη, και η ανωδομή του ήταν κατασκευασμένη από ωμές πλίνθους. Στο βάθος του σηκού διατηρούνται λείψανα ενός βάθρου, που θα χρησίμευε για το λατρευτικό άγαλμα της Διώνης, το λεγόμενο «έδος». Αυτό το σεβάσμιο «έδος» κοσμούσαν κάθε χρόνο και οι Αθηναίοι, στέλνοντας θεωρικά και πλούσια δώρα, σύμφωνα με χρησμό του μαντείου της Δωδώνης. Με την ανοικοδόμηση του ιερού μετά το 219 π.Χ., κατασκευάσθηκε νέος ναός αφιερωμένος στη Διώνη, λίγο νοτιότερα. Ήταν ιωνικός τετράστυλος, με πρόναο και σηκό, διαστάσεων 9,60 x 6,35 μ. Στον τοίχο, που χωρίζει τον πρόναο από το σηκό, διατηρείται το λίθινο κατώφλι με τα ίχνη της δίφυλλης θύρας, πλάτους 1,30 μ., ενώ στο βάθος του σηκού διατηρείται το βάθρο, όπου στεκόταν το άγαλμα της Διώνης.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Emmy Patsi-Garin: «Επίτομο λεξικό Ελληνικής Μυθολογίας», εκδ. οίκοςΧάρη Πάτση, Αθήνα 1969. http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=1099 [Διώνη]. Δάκαρης Σ.Ι., Δωδώνη, Ιωάννινα 1995 .ης.

Konstantinosa.oikonomou@gmail.com 

Ο Τυδέας και η φρίκη των τελευταίων στιγμών του από τον Κωνσταντίνο Αθ. Οικονόμου, δάσκαλο, συγγραφέα

 

Θ η β α ϊ κ ό ς    Κ ύ κ λ ο ς    8.

Ο Τυδέας

και η φρίκη των τελευταίων στιγμών του

από τον Κωνσταντίνο Αθ. Οικονόμου, δάσκαλο, συγγραφέα

ΓΕΝΙΚΑ: Ο Τυδέας είναι γιος από δεύτερο γάμο του βασιλιά Οινέα της Αιτωλικής Καλυδώνας. Εκδιώχθηκε από τον θείο του Άγριο όταν αυτός σφετερίσθηκε το θρόνο από τον Οινέα και κατέφυγε στον βασιλιά του Άργους Άδραστο.

ΣΤΟ ΠΑΛΑΤΙ ΤΟΥ ΑΔΡΑΣΤΟΥ: Σύμφωνα με μία εκδοχή είχε σκοτώσει άθελά του στο κυνήγι τον θείο του Αλκάθοο ή σύμφωνα με μερίδα αρχαίων συγγραφέων, τους γιούς του Μέλανος. Στο Άργος ο Άδραστος άκουσε φασαρία στον προθάλαμο του ανακτόρου του και βγήκε ανήσυχος να δει τι συνέβαινε. Βρέθηκε μπροστά σε δύο άνδρες που μάλωναν για το ποιος θα ζητήσει πρώτος τη φιλοξενία του. Ο ένας ήταν ο Θηβαίος Πολυνείκης και ο άλλος ο Τυδέας, διωγμένος κι αυτός από τη δική του πατρίδα, την Καλυδώνα, για το φόνο που είχε διαπράξει κατά λάθος. Ο Άδραστος τους χώρισε και δέχθηκε να φιλοξενήσει και τους δύο στο παλάτι του. Ο Πολυνείκης είχε μια ασπίδα με παράσταση λιονταριού, ενώ ο Τυδέας ασπίδα με παράσταση αγριόχοιρου. Τότε ο Άδραστος θυμήθηκε πως κάποτε του είχε δοθεί ένας περίεργος χρησμός: να παντρέψει τις κόρες του με ένα λιοντάρι και με ένα αγριόχοιρο. Αμέσως κατάλαβε ότι αυτούς θα εννοούσε ο χρησμός. Πάντρεψε λοιπόν τις δύο κόρες του, τη Διηπύλη με τον Τυδέα και την Αργεία με τον Πολυνείκη. Από αυτό το γάμο ο Τυδέας απέκτησε τον ονομαστό από τον Τρωικό Πόλεμο Διομήδη.

ΕΠΤΑ ΕΠΙ ΘΗΒΑΣ – ΩΜΟΤΗΤΕΣ: Κατά την εκστρατεία του Αδράστου εναντίον των Θηβών, ο Τυδέας διακρίθηκε για το θάρρος του ως ένας από τους «Επτά επί Θήβας», αλλά τελικά σε κάποια μάχη τραυματίσθηκε θανάσιμα από τον Θηβαίο Μελάνιππο. Σύμφωνα με μία εκδοχή, η θεά Αθηνά θέλησε να καταστήσει τον Τυδέα αθάνατο, και το ζήτησε ως χάρη από τον Δία. Όμως, μια ωμότητα του Τυδέα έφερε την αντιπάθεια τελικά της θεάς προς τον ήρωα. Συγκεκριμένα, όταν ο Αμφιάραος έκοψε το κεφάλι του Μελανίππου και το έδωσε στον Τυδέα, εκείνος έφαγε τον εγκέφαλο!! Από αυτό το γεγονός, η Αθηνά έπαψε να τον συμπαθεί και δεν τον έκανε αθάνατο. Ο Τυδέας χρεώνεται ακόμη και με το φόνο μιας γυναίκας, της Ισμήνης, αδελφής της Αντιγόνης.

Ο ΤΥΔΕΑΣ ΣΤΗ “ΘΗΒΑΪΔΑ”: Η “Θηβαϊδα”, του Πούμπλιου Παπίνιου Στάτιου¹ (Publius Papinius Statius) δεν είναι και τόσο γνωστή, αν και είναι ένα σπουδαίο έργο, όχι βέβαια της εμβέλειας της Αινειάδας του Βιργίλιου, ούτε ασφαλώς των έργων του Ομήρου. Η Θηβαϊδα είναι ένα κλασσικό έπος με ήρωες, βασιλείς, μάντεις και θεούς. Με ύφος ποιητικό και περίτεχνο, είναι ένα σημαντικό έργο. Αγαπήθηκε πολύ στον Μεσαίωνα, ο δε κορυφαίος Ιταλός ποιητής Δάντης Αλιγκιέρι της περίφημης Θείας Κωμωδίας, υποτίθεται πως συναντά στο δεύτερο μέρος του έργου του, το Καθαρτήριο, τον Ρωμαίο ποιητή του αργυρού αιώνα της Ρωμαϊκής ποίησης. Η “Θηβαϊδα” είναι ένα αξιόλογο λοιπόν έπος στο οποίο διαδραματίζει πρωταγωνιστικό ρόλο ο Αιτωλός Τυδέας. Ο ήρωας υπήρξε το δεξί χέρι του θηβαίου Πολυνείκη, σύμβουλος, συμπαραστάτης και αδερφικός του φίλος. Τα γεγονότα αυτά συνέβησαν έπειτα από την τραγική ιστορία του Οιδίποδα και την εκούσια αυτοτύφλωσή του, όταν ανέλαβαν το θρόνο στη Θήβα τα δύο παιδιά του ανόσιου γάμου, ο Ετεοκλής και ο Πολυνείκης, εκ περιτροπής, για ένα χρόνο ο καθένας. Ο πρώτος, όμως, με το πέρας του συμπεφωνημένου χρόνου αρνήθηκε να παραδώσει το θρόνο και ο Πολυνείκης, εξόριστος και εξοργισμένος καταφεύγει στο Άργος, όπου συνάνησε τον επίσης φυγάδα Τυδέα. Πολυνείκης και Τυδέας υπό τη σκέπη του βασιλιά του Άργους Αδράστου, αποφάσισαν την από κοινού εκστράτευση για την κατάληψη των θρόνων που δικαιωματικά τους ανήκουν, πρώτα της Θήβας και μετά της Καλυδώνας. Για την επίτευξη του πρώτου στόχου συμμάχησαν με άλλους 4 βασιλείς και άρχοντες (ανάμεσα στους οποίους ο πασίγνωστος μάντης Αμφιάραος), σχηματίζοντας τους Επτά που θα επιτεθούν στη Θήβα με τραγική κατάληξη το θάνατο των έξι πλην του Αδράστου, ενώ θα χάσει τη ζωή του και ο Ετεοκλής. Όσον αφορά τον Τυδέα, ο θάνατός του στιγματίστηκε από το ανοσιούργημα που προαναφέραμε. Πολλοί εξηγούν τη φρικτή πράξη του ως τρόπο για να γλιτώσει το θάνατο, απόηχος, ίσως, πανάρχαιων βάρβαρων δοξασιών.

ΣΤΙΓΜΙΟΤΥΠΑ ΤΗΣ ΤΕΛΙΚΗΣ ΜΑΧΗΣ: Ο Στάτιος περιγράφει το τελευταίο “κεφάλαιο” της ζωής του Τυδέα κάτω από τα τείχη της Θήβας: “Και να που τώρα ο Ετεοκλής, θολωμένος και θρασύδειλος, στέλνει πενήντα άνδρες ενέδρα στο δάσος για να σκοτώσουν τον Τυδέα που είχε έρθει ειρηνικά, σε πρεσβεία. Αντιλαμβανόμενος την ενέδρα κι αφού απόκριση κανένας δεν του δίνει, παρά τού ρίχνουν κι ένα ακόντιο που παραλίγο να τον σκοτώσει, ο Τυδέας άφοβος τους προκαλεί: τι φόβος σας κατέχει, τι έλλειψη ανδρείας είν’ αυτή; Ελάτε, μόνος είμαι. Μόνος²!” Κι αφού ο Αιτωλός αρχίζει να σκοτώνει τους άνδρες, ένας από αυτούς παροτρύνει τους υπόλοιπους: “ένας είναι σύντροφοι, ένας και θα μας σφαγιάσει θριαμβευτικά στο Άργος επιστρέφοντας³; Ούτε η Φήμη θα μπορεί καλά καλά να τον πιστέψει!. Αφήνει, όμως, μόνο ζωντανό τον Μαίωνα για να αναγγείλει στον Ετεοκλή: …οχύρωσε τις πύλες σας, τα όπλα τρόχισε, τα τείχη που τα έφθειρε ο χρόνος επισκεύασε… δες τη γη εκείνη που το σπαθί μου έζωσε με του θανάτου τη φωτιά⁴.” Ο Τυδέας, που συχνά χαρακτηρίζεται από τον Στάτιο, magnus (μεγάλος, σπουδαίος, θαυμαστός, έξοχος) και fulmineus (κεραύνιος), αναφέρεται και από τον Θηβαίο μάντη Τειρεσία: “για μας η φρίκη του πολέμου κι ο Τυδέας πάλι⁵”! Αλλού, στο ίδιο έπος, όταν ο Πολυνείκης ακούει τις ικεσίες της μητέρας του Ιοκάστης, παρεμβαίνει ο Τυδέας, θυμίζοντας της την ενέδρα του γιου της Ετεοκλή. Σ’ έναν μονόλογο, ο Αιτωλός δηλώνει: “πρώτα το μέταλλο του το δόρυ θ’ αποβάλλει και θ’ ανθίσει, πρώτα ο Ίναχος κι ο Αχελώος μας θα στρέψουν τα νερά τους προς τα πίσω και μετά θα αφήσει τον Πολυνείκη λεύτερο ο αδερφός του αν ο πρώτος μπει μέσα στη Θήβα να συζητήσει μαζί του⁶”. Κι ενώ ο ήρωάς μας σημειώνει αριστεία στη μάχη, “εκείνη η μέρα του Τυδέα είναι. Σε κείνον μπρος το βάζουνε στα πόδια και εκείνον τρέμουν”, ξάφνου, με δόρυ τον πληγώνει ο Μελάνιππος θανάσιμα, κι ενώ ψυχορραγεί αρνείται να πεθάνει⁷ και σκοτώνει αυτόν που τον πλήγωσε. Και εκεί τελειώνει οριστικά η σύντομη ζωή του Αιτωλού ήρωα, τέλος που κηλιδώνεται ανεπανόρθωτα, δυστυχώς, από την ανόσια πράξη και φρικώδη πράξη την οποία αναφέραμε στην αρχή. Ο Στάτιος, δεν περιγράφει την πράξη, αλλά βάζει τον Τυδέα να ζητά το κεφάλι του αντιπάλου του. Ας δούμε και τα τελευταία λόγια που εκστόμισε ο γιος του Οινέα: “τα κόκκαλά μου, δεν παρακαλώ στο Άργος να τα πάτε ή την Αιτωλία. Και πώς θα με κηδέψετε διόλου δε με νοιάζει. Μισώ τα μέλη τώρα και το σώμα μου αδύναμο που έγινε και τώρα ξεψυχάει. Το κεφάλι σου, ω κάποιος, να μου φέρει το κεφάλι σου, Μελάνιππε⁸”. Εν τω μεταξύ, η προστάτιδά του Αθηνά είχε πάει να παρακαλέσει τον πατέρα της Δία να τού χαρίσει την αθανασία, αλλά βλέποντας, σαν επιστρέφει, τον Τυδέα να πράττει το ανοσιούργημα, τον εγκαταλείπει γεμάτη αποτροπιασμό.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Statius Thebaid, D.R. Shackleton Bailey επιμ./μτφρ., Loeb Classical Library, Harvard University Press, Λονδίνο 2003, http://www.theoi.com/Text/StatiusThebaid1.html. Λεξικόν Λατινο-Ελληνικόν, Ευστράτιου Τσακαλώτου, εκδ. Επικαιρότητα, Αθήνα.

Konstantinosa.oikonomou@gmail.com 

1. Ο Π. Π. Στάτιος (περ. 50 – περ. 96 μ.Χ.) γεννήθηκε στη Νεάπολη της Ιταλίας, πόλη κέντρο του Ελληνικού πολιτισμού. Κέρδισε βραβεία σε ποιητικούς διαγωνισμούς σαν τον πατέρα του. Έργα του το Silvae, η Αχιλληίς (ανολοκλήρωτο) και το magnus corpus του, η Θηβαϊδα, σε 12 βιβλία, κατά το πρότυπο της Αινειάδας του αγαπημένου μέντορά του Βιργιλίου.

2. Θηβαϊδα, 2:548-9.

3. Θηβ. 2:620,1.

4. Θηβ. 2:699-703.

5. Θηβ. 4: 601-2.

6. Θηβ. 7:552-53.

7. Θηβ. 8:728-30.

8. Θηβαϊδα, 8:736-40.